نگاهی دیگر؛ تاریخچه نوروز باستانی

ماکت تخت جمشید در دوره هخامنشیان

این سرزمین را مزدا اهورا بپایاد از خشکسالی و یار بد و دروغ
«داریوش بزرگ سنگ نبشته پارسه شهر»

تاریخچه نوروز باستانی لزوماً درخور تقسیم به دو بخش است:

الف) نوروز باستانی تاریخی

ب) نوروز باستانی اساطیری

الف) نوروز باستانی تاریخی:

برای نخستین بار در تاریخ جامعه کل بشری در بین ملت های جهان باستان، از جشن نوروزی در جامعه سومریان یاد می‌گردد و این قوم نامدار و متمدن تاریخ دنیای باستان بنا به گزارش مشیرالدوله پیرنیا و ساموئل کریمر کاسان، ساکن کرانه دریای کاسان بین هزاره پنجم تا چهارم پیش از زایچه مسیح در نخستین مهاجرت خود ازکرانه‌های دریای کاسان (دریای گیلان) به سرزمین میان رودان (بین النهرین) مهاجرت کرده‌اند و همزمان با تمدن کهن سومری هم ارز تمدن مصرباستان نخستین نهاد تمدّن را درجامعه کل بشری بنیانگزاری کردند.

به پندار من، وجود واژه‌های گیلکی و کاسی وپارسی همچون گودر که در زبان سومری گود خوانده می‌شود و واژه أ – EAU تالشی- سومری و واژه‌های پارسی همچون شب ره (نگهبان) و اوتان = هوتن =خوب تن که در عین حال نام یکی از هفت تن اعضای شورای براندازی پادشاهی گئوماته به وسیله داریوش بزرگ در دهم مهر ۵۲۲ پ. م است، دلیل روشنی برای اثبات دکترین مشیرالدوله پیرنیا و ساموئل کریمر مبنی بر مهاجرت سومریان از کرانه دریای کاسان (دریای گیلان) به سرزمین میان رودان است.

در این باره، به جدول زیر توجه فرمائید که جدول تشابه واژه‌های گیلکی با سومری است:

سومری گیلکی- تالشی- پارسی امروز

گود =گودر= گاو نر خردسال

نه نه= نه نه= مادر، مادر بزرگ

زاک زاک= زوا =فرزند اعم از نرینه و مادینه

اُ EAU =اُ EAU =آب

رو ROU = رو= رودخانه

مِشن = پرنده مِش= تالشی مگس

ساگ =ساج= کاکُل جلوی موی سر

گیم =گیشه= عروسک

گال= دروازه= گاله گشاد

گامش =گومش= گامیش= گاومیش

شی CHE =نمی که صبحگاهان برروی ساقه‌های برنج می‌نشیند، شبنم

کهن‌ترین سند از برگزاری جشن نوروز تاریخی

۱- از دوره پادشاهی سومریان در شهر اوروک، مربوط به نیمه دوم هزاره پنجم پ. م تا دهه‌های نخست هزاره چهارم پ. م کهن‌ترین سند تاریخی گلدان پایه داری است ساخته از سنگ مرمر با بلندای ۹۰ سانتی‌متر که کلیه سطوح جانبی آن گلدان آراسته به نقش هائی است نمایانگر و نمودار جشن نوروزی زیرعنوان «جشن بهار» که دراین نقش‌ها پیشکش‌هایی چون گاو و سبزیجات با نقش یک مرد روحانی که به صورت سنت مذهبی عریان و درحال پیشکش سبدی بزرگ پر از انواع میوه‌های نوبرانه در دست به سوی ایزدبانو، که احتمالاً ایزدبانوی اینانا باشد، روان است.

بر اهمیت جشن نوروزی ومراسم این جشن بر دیواره های کاخ شاهان هخامنشی تاکید شده است

پشت سر این مرد روحانی عریان و نقش پا‌ها و دامان بلند، شخصی دیده می‌شود و همچنین حمل تنپوش منگوله دار شخص مورد اشاره به وسیله یک خدمتگزار، مشاهده می‌گردد که به نظر می‌رسد این مرد شاه بابل است و دراین اثر ارزنده تاریخی و هنری، روحانیان عریان دیگری نیز با سرهای تراشیده درحال آوردن پیشکش ظرف هایی پر از هدایا و کوزه‌های شراب و تعدادی بره گوسفند و میش دیده می‌شوند، درحالی که نقش‌هایی از گندم و غذا نیز به عنوان پیشکش به ایزدبانوی اینانا در بدنه این گلدان به تصویر کشانده شده‌اند.

در بخش زیرین این گلدان قوچ‌ها و میش‌هایی درحال گذر از کنار درختان خرما که در دو بازوی رودی روییده شده‌اند، نیز تزیین یافته است و مراسم نوروزی نقش شده دراین گلدان در سده‌های بعد در بابل به عنوان جشن نوروزی آکی تو (akittu) برگزار می‌شد.

کهنگی این گلدان از سوی صاحب کتاب بین النهرین و ایران باستان بین ۳۱۰۰ -۳۲۰۰ پ. م تخمین زده شده است. گلدان نماد جشن نوروزی به نظر می‌رسد که هر ساله در مراسم جشن نوروزی به وسیله کاهنان شهر اوروک به معرض نمایش گذاشته می‌شد.

ازاین رو با توجه به این اثر باستانی با تطبیق این اثر با مراسم جشن نوروزی درسال های پایان سده ششم پ. م که داریوش بزرگ این مراسم نوروزی را در دیواره‌های کاخ خود درپارسه شهر به تصویر کشانده، می‌توان ادعا کرد که مراسم نوروزی در دوره شاهان هخامنشی دنباله جشن نوروزی نیاکان سومری آنان، نخستین مهاجران از کرانه دریای کاسان (دریای گیلان) به سرزمین میان رودان است.

برگزاری جشن نوروزی بهار در شهرهای اوروک و اور و بابل و آشور برخلاف جشن نوروزی ایرانیان در دوران هخامنشی درشهرهای پس آرکادریچ (پاسارکاد) و پارسه شهر (تخت جمشید) از جنبه مذهبی برخوردار بود، درحالی که جشن نوروز از سال ۵۳۷ پ. م به بعد در دوران هخامنشی منحصراً جنبه ملی داشت، زیرا در مراسم نوروزی نقوش پارسیان و نمایندگان بیست و هشتگانه ملل تابع هخامنشیان در پارسه شهر (تخت جمشید) از وجود مغ یا مجمر آتش شعله ور اثری نمی‌یابیم.

لازم به توضیح است که این جشن بهاری در دوران پس از حکومت شاهان شهر اوروک در شهر اور، پایتخت ثانوی شاهان سومری، به عنوان جشن آکی تو AKITTU درنیمه دوم هزاره چهارم پ. م برگزار می‌گردید.

۲- به حکایت دومین سند تاریخی از مراسم جشن نوروزی، نقشی بر بخشی از گلدان سفالین شکسته‌ای نیز که نشانگر مراسمی از جشن نوروزی است، دیده می‌شود.

ظاهراً جشن نوروزی در این دوران نیز به صورت جشنی ملی - مذهبی در آستانه سال نو و در دهه نخست اولین ماه بهار در نیمه دوم هزاره چهارم پ. م با شکوه و جلال برگزار می‌شد و پس از آن به حکایت لوحه ششم از لوحه‌های هفتگانه بابلی، نامور به لوحه آفرینش عید نوروز، در نخستین روز فروردین به وسیله کاهنان بابلی با حضور پادشاهان بابل درنیمه دوم هزاره سوم پیش از زایچه مسیح در شهر بابل بر پا می‌گشت.

این جشن نیز جشنی مذهبی –ملی بود؛ درچنین روزی جشن نوروزی با تشریفات چشمگیر به وسیله کاهنان بابلی با حضور مردم با نواختن چنگ برگزار می‌گردید و در این روز، سرود حماسه آفرینش را کاهنان بابلی به ویژه در پرستشگاه آساگیلا به آواز می‌خواندند.

همچنین گزارش هایی در دست است که در سال ۷۲۸ پ. م تیگلات پیله سر سوم پادشاه آشور، در مراسم جشن نوروزی در شهر بابل به انگیزه اینکه خود را شاه بابل نیز بشناساند، طبق سنت مذهبی متداول در این مورد دست تندیس بعل خدای بزرگ بابلیان را در پرستشگاه آساگیلا به دست گرفت و ازطریق گزینش خودخوانده با لقب «پولو» POLO خود را شاه بابل خواند.

و همچنین در مراسم جشن نوروزی برگزار شده در سال ۵۳۸ پ. م کبوجی فرزند مهتر کوروش بزرگ و شاه بابل که در آن زمان شاه دست نشانده پدر نامدارش کوروش بزرگ بود نیز در پرستش‌گاه بِل (BEL ) به‌‌ همان ترتیب سنتی دست تندیس بل را گرفت تا بدین گونه رسماً و سنتاً خود را شاه برگزیده کشور بابل از سوی خدای بل یا بعل به مردم عوام کشور بابل بشناساند.

لازم به یادآوری است که از حماسه آفرینش در تورات کتاب مقدس یهودان و همچنین قرآن کریم، کتاب مقدس مسلمانان، نیز یاد شده است.

به حکایت لوحه‌های یافت شده در بابل مربوط به دوران پادشاهی نابونید شاه بابل که همدوره کورش بزرگ شاه هخامنشی بود، بابلیان نابونید را که مدتی کوتاه ستایش خدای سین (خدای ماه) یعنی پرستش خدای شهر حران HARRAN را جایگزین مراسم جشن نوروزی کرده بود، شاه بابل را به سختی نکوهش کردند و او را در این رابطه مورد سرزنش قرار دادند؛ پس از فتح بابل به وسیله کوروش بزرگ در سال ۵۳۹ پ. م نیز استقرار مجدد آئین نوروزی را از شاه پارس خواستار گردیدند.

کوروش بزرگ در مقام دلجوئی از مردم بابل فرمان داد تا دردهه نخست ماه بهار سال ۵۳۸ پ. م باردیگر مراسم نوروزی در شهر بابل با‌‌ همان تشریفات سنتی برگزار گردد.

به همین دلیل، پس از گشودن قفل درب پرستشگاه آساگیلا به وسیله کاهن ارشد آن معبد در نخستین روز از اولین ماه بهار سال ۵۳۸ پ. م که عملکرد به این بازگشایی از اختیارات ویژه کاهن ارشد آساگیلا به شمار می‌رفت، در پرستشگاه آساگیلا طبق سنت های پیشین در نخستین روز نوروز سال ۵۳۸ پ. م در شهر بابل مراسم جشن نوروزی را که در لوحه ششم بازمانده از آن دوران به نام زِگموگ (zegmog) خوانده می‌شد با حضور کاهن ارشد آساگیلا و مردم بابل با شکوه و تشریفاتی برازنده، بار دیگر به فرمان کوروش بزرگ در پرستشگاه آساگیلا برگزار کردند.

در دومین روز مراسم نوروزی مردی روحانی که پیشه او خواندن سرود مذهبی بود و شَمشَمو خوانده می‌شد، پیش از سرزدن آفتاب در رود فرات به انگیزه پلیدی زدائی از وجود خود به شستشوی تن خویش می پرداخت و ضمن استدعای جلب مراحم ایزدی از بعل، خدای بزرگ بابل، برای مردم بابل اذن حضور دیگر کاهنان را در برگزاری آئین نوروزی به معبد آساگیلا از بعل خواستار می‌شد.

در سومین روز نوروز دو پیکره چوبی کوچک از پیش ساخته شده به وسیله نجاران به عنوان نماد اهریمن و شیطان خوانده می‌شد، در معبد آساگیلا با سنگ های گرانبها آراسته و تن پوشی از پارچه سرخ که ظاهراً رنگ سرخ علامت خشم خدایان به نماد اهریمنی بود، آراسته می‌شد.

در چهارمین روز نوروزی در سحرگاهان، مراسم نیایش مُردوک و همسرش ایزد بانوی نین لیل و خواندن سرود حماسه آفرینش به وسیله کاهن شش گلو ظاهراً در حضور حاضران انجام می‌گردید.

پنجمین روز نوروزی به شستن درب و دیوار پرستشگاه آساگیلا با آب رود دجله به وسیله ششگلو کاهن ارشد آساگیلا ویژگی داشت و سپس ششگلوی کاهن گوسفندی را قربانی کرده و سر گوسفند به وسیله یکی از کاهنان پرستشگاه آساگیلا را در پهنه رود فرات یا رود دجله‌‌ رها می‌کردند تا گناهانی را که کاهنان در سال کهنه مرتکب شده بودند آب روان رود همراه با سر گوسفند با خود ببرد و نابود سازد تا کاهنان بزهکار در نزد خدایان آمرزیده شوند.

این رسم نوروزی یادآور عملی است که امروز در سیزده فروردین سال جدید، مردم دانه‌های گندم سبزشده سفره هفت سین نوروزی را به انگیزه دورکردن هرگونه پلیدی از خود و خاندان خویش در سال نو در آب رودخانه‌‌ رها می‌کنند.

در این هنگام عبادتگاه نِبو پسر مردوک زیر نظارت کاهن بزرگ معبد آساگیلا با چادری آبی رنگ و زربفت پوشانده می‌شد.

در عصر روز پنجم شاه بابل در پرستشگاه آساگیلا حضور می‌یافت و نمادهای پادشاهی از قبیل عصا و حلقه و گرز را به روحانی ششگلو تسلیم می‌کرد تا کاهن ششگلو به عنوان رابط بین نماد سلطنت و حکومت با مردوک، نمادهای پادشاهی را به مردوک خدای بزرگ تسلیم کرده، آنگاه کاهن ششگلو در حضور تندیس بعل دیگر خدای مردم بابل و بعنوان تنبیه سیلی محکمی به بناگوش شاه بابل می‌زد و گوش شاه را می‌کشید و به شاه بابل فرمان می‌داد که در مقابل تندیس بعل زانو بزند و با کمال فروتنی، عاجزانه و ملتمسانه، اظهارکند: «ای خداوند همه کشور‌ها.... من بیگناهم. آئین و مقررات مذهبی را از یاد نبردم. به گونه ملت خود سیلی نزدم و آن‌ها را تحقیر نکردم و نگاهبان کشور بابل و حصارهای آن بودم... الخ.»

دراین هنگام کاهن ششگلو به نمایندگی از خدای بعل طی بیاناتی وی را به مراحم ایزدی و بقای تخت شاهی و نابودی دشمنانش امیدوار می ساخت و بار دیگر نمادهای پادشاهی را که از شاه بابل ستانده، در پیشگاه بعل قرارداده بود، به شاه بابل ضمن زدن سیلی محکم دیگری به صورت او نمادهای پادشاهی را به شاه بابل بازپس می‌داد.

اگر شدت ضربه سیلی به وسیله کاهن ششگلو به صورت شاه موجب جاری شدن اشک از دیدگان شاه بابل می‌شد، این اشک نشانه‌ای از تجلی و انعکاس رافت و بخشش بعل، خدای بزرگ بابل، نسبت به گناهان شاه بابل و اظهار عنایت و عطوفت بعل به شاه منفعل بابل به شمار می‌رفت.

درغیراین صورت، جاری نشدن اشک از چشم شاه سیلی خورده از کاهن ششگلو نشانه خشم و نارضایی بعل نسبت به شاه بابل و سقوط بی‌چون و چرای تخت پادشاهی او در آینده نزدیک تلقی می‌شد.

درجمع بندی، مراسم مذکور نشانگر دو واقعیت ملموس بود: نخست اینکه قدرت مقام سلطنت منحصراً ناشی از عنایات بعل خدای بزرگ بابلیان بوده است.

دوم اینکه روحانیان درعهد پادشاهی بابل همچون پیامبران، واسطه بی‌چون و چرای روحانیان بین مردم و خدایان بزرگ بابل بشمار می‌رفتند و در ‌‌نهایت در همین روز، یعنی روز ششم نوروز، در مراسم دیگری با حضور شاه بابل به عنوان قربانی گاومیشی در توده‌ای بزرگ از نی آتش گرفته، افکنده می‌شد.

تنها موردی که از مراسم ششمین روز جشن نوروزی از لوحه‌های آفرینش درمی یابیم آن است که شاه بابل در مراسم بعدی که شب روز ششم از مراسم نوروزی برگزار می‌شد، سر دو پیکره چوبی کوچک نماد اهریمنی و شیطانی آراسته شده با سنگ های گرانبها که در روز سوم جشن های نوروزی به وسیله نجاران ساخته و تدارک شده بود، به وسیله شاه بابل از تن جدا و به آتش فروزان افکنده می‌شد.

از مراسم جشن نوروزی روزهای هفتم و هشتم به علت ناخوانا بودن بخشی از لوحه‌های ششگانه به نام لوحه آفرینش آگاه نیستیم، ولی در روز نهم جشن نوروزی که پایان روز شرکت شاه بابل در این بخش از مراسم دوازده روزه جشن نوروزی در بابل به شمار می رفت شاه بابل در معبد آساگیلا حضور می یافت و با گرفتن دست تندیس خدای بزرگ مردوک تنفیذ ادامه مقام شاهی خود را در آینده ملتمسانه ازمردوک خواستار می‌شد.

سپس در ادامه مراسم جشن نوروزی مردوک در راس دیگر خدایان و ایزدبانوان به وسیله شاه بابل در یکی از خیابان‌های بابل به صورت نمایشی با حضور مردم زانو زده، تماشاگر بابل بسوی بیت آکی تو که درباغی وسیع پر از گل و سبزه قرارداشت، حرکت داده می‌شد.

پس از اینکه این موکب بزرگ از خیابان ویژه‌ای درشهر بابل از کنار مردم زانو زده، درحال نیایش به خدایان گذر می کرد، درحالی که بوی خوش بخور‌ها و سرود‌ها و نواهای موسیقی همراه این موکب عظیم مترنّم بود، از دروازه ایشتار دیگر خدای بزرگ درکنار دیگر خدایان کشور که از سراسر کشور به عنوان میهمان جشن نوروزی به شهر بابل آمده بودند، از شهر بابل خارج شده و پس از سفرکوتاهی بر روی رود فرات این موکب بزرگ به جایگاهی به نام «بیت اکی تو» که معبدی پر از گل وگیاه و دروسط باغی بزرگ قرارداشت، می‌رسید و پس از پایان این مراسم که ازجزئیات آن بعلت ناخوانا بودن لوحه‌های هفتگانه آگاهی نداریم، خدایان همراه شاه بابل مدت سه روز در پرستشگاه «بیت اکی تو» به عنوان می‌ه‌مان سپری می‌کردند و سپس در روز یازدهم جشن نوروز درماه نیسان خدایان میهمان به پرستشگاه آساگیلا بازگردانده می‌شدند تا مجمع خدایان در پرستشگاه آساگیلا سرنوشت کره زمین را در سال جدید تعیین نمایند.

پایان جشن مراسم نوروزی با ضیافت بزرگی همراه با موسیقی و دعا پایان می‌یافت و روز دوازدهم نوروز، تندیس همه خدایانی که از دیگر شهرهای بابل بعنوان میهمان به پرستشگاه آساگیلا حمل شده بودند، با کاهنان ویژه‌‌ همان خدایان به پرستشگاه‌های شهرهای خود بازمی گشتند.

بالاخره در پایان کار بازگشت شاه بابل به کاخ شاهی مراسم دوازده روزه جشن های نوروزی به پایان می‌رسید.

به طوری که در سطور پیشین از آن یادکرده‌ام، تیگلات پیله سر پادشاه آشور و کبوجی (درآن زمان) شاه دست نشانده بابل برای تنفیذ شاهی خود طبق سنت های مذهبی در مقابل تندیس مردوک و گرفتن دست آن تندیس با توسل به این امر نمایشی تنفیذ حکومت خود را به انگیزه جلب اطاعت بی‌چون و چرای مردم ناآگاه و ساده لوح برای ادامه حکومت خودکامه و مستبدانه خویش مبادرت ورزیدند، تا برای جلب اطاعت مردم از تقدس و لازم الاجراء بودن فرمان های شاهانه پادشاهی خود را ناشی از مراحم مردوک خدای بزرگ بابل به شمار آورند، و از سه روز دیگر جشن نوروزی یعنی روزهای دهم تا دوازدهم بعلت ناخوانا بودن لوحه‌های آفرینش آگاهی بیشتری نداریم.

تشریفات چشمگیر مذهبی و غیر مذهبی ازجمله شرکت توام با تواضع و فروتنی و خاکساری نخستین دولتمرد یعنی شاه بابل در پیشگاه خدایان بزرگی همچون مردوک و بعل و دیگر مراسم مهم و چشمگیر مذهبی در نوروز باستانی برخاسته از کرانه دریای کاسان (دریای گیلان) نمادی مسلّم از احترام ملل دنیای باستان به جشن نوروزی جاودانه برخاسته از میهن عزیز ما ایران از سوی دیگر ملل متمدن در روزگاران گذشته است.

از این تاریخ به بعد این جشن سومری برخاسته از کرانه‌های دریای کاسان در شهر پس آرکادریش یا پاسارکاد پایتخت کورش بزرگ و سپس از سال ۵۳۸ پ. م به دستور فرزندش کبو جی ی در شهر پاسارکادریش و بعد از آن در سال ۵۲۱ پ. م به وسیله داریوش بزرگ و دیگر شاهان هخامنشی جشن نوروزی باتشریفات چشمگیر در پارسه شهر (تخت جمشید) به صورت غیرمذهبی و منحصراً به صورت یک نماد ملی برپا می‌گشت.

ما ایرانیان اهمیت جشن نوروزی و مراسم چشمگیر این جشن را بدون حضور نماینده آئین مزدیسنا یعنی مغان از نقشهای کنده کاری شده بردیوارهای سنگی کاخ شاهان هخامنشی مشاهده می‌کنیم، درحالی که پیکره نمایندگان بیست و هشت تن از ملل تابع دولت هخامنشی را با دردست داشتن پیشکش‌های گونه گونی درحال حرکت به سوی داریوش برزگ شاه هخامنشی برای تقدیم پیشکش‌های نوروزی با سرپرستی یک مرد هخامنشی را به تصویرکشانده‌اند.

لازم به توضیح است که از دیدگاه اینجانب، نگارنده این رساله، جشن نوروزی در ایران باستان علیرغم جشنهای نوروزی سومری و بابلی به صورت جشنی ملی ولی غیر مذهبی در نخستین دهه روزهای بهارازسال ۵۳۷ پ. م همه ساله در نخستین روزهای بهار برگزار می‌شد زیرا در مراسم جشن نوروزی نقش بسته بر دیوارهای کاخ شاهان هخامنشی در پارسه شهر (تخت جمشید) دراین مراسم در تصویرگری دیوارهای کاخ پارسه شهر (تخت جمشید) اثری از وجود مغان یا مجمر آتش مقدس مزدیسنایی در مراسم جشن نوروزی دیده نمی‌شود.

در تایید پندار من مری بویس، زردشت‌شناس نامور بریتانیایی، نیز با دودلی بدون ارائه هرگونه مستند وحتی قرینه‌ای گزارش می‌دهد «ایرانیان.... جشن بهاری خود را به صورت جشن سال نو به نام نواسرادِه برگزار کرده چنین عیدی را جشن گرفته با روزهای شادی و سرور غیردینی احتمالاً متعلق به زمان پیش از گرویدن به کیش زردشت در باختر ایران است... الخ»

منشاء‌ جشن نوروزی از ابتکارات قوم کاس مهاجران به سرزمین میان رودان بود که پارسیان نیز از نوادگان سومریان مهاجران از کرانه دریای کاسان بشمار می‌آیند.

دراین رابطه بنابه گزارش استرابو مورخ یونانی نیمه دوّم سده یکم پ. م که درکتاب جغرافیای تاریخی خویش پارسیان را پرهیسی یا ساکنان کرانه سرزمین آب کنار یا سرزمین خیس و نم دار (دریای کاسان) خوانده پندار پژوهشگرانه مرا درکنار دیگر دلایل عنوان شده در این راستا تأیید می‌کند، و دلیل من برای اثبات این دکتر ین که جشن نوروز پیش از کورش بزرگ در ایران مرسوم نبود، این است که در متن گاثاها، کهن‌ترین سند آئین مزدیسنا و همچنین در اوستای کهن از جشن نوروزی نام و نشانی نمی‌یابیم و برای اثبات این امر که بر پا کردن جشن نوروزی در دوران شاهی ایلامیان و ماردان و مادان اقوام تاریخ ساز و نامدار در ایران باستان مرسوم و متداول بوده است یاخیر، هیچ گونه سند و دلیلی در دست نداریم و جالب توجه این است که هردوت، پدر تاریخ که در دوره هخامنشی می‌زیست (۴۸۵- ۴۳۵ پ. م) نیز از جشن نوروزی در کتاب خود به نام کتاب تواریخ یادی نکرده است و از جشن نوروزی منحصرا در منابع پهلوی منابع جدید‌تر از دوران هخامنشیان در دوران پادشاهی ساسانیان یعنی بن دهشن یاد شده است که ایرانیان این جشن را به نام جشن بهاری باشکوه و جلال هر چه تمام‌تر در نخستین ده روز از ماه نخست بهار بویژه در دوره پادشاهی ساسانیان برگزار می‌نمودند.

علامه دهخدا نیز گزارش می‌دهد که ایرانیان باستان جشن نوروزی را به نام جشن فروردگان جشن می‌گرفتند و آن دانشمند می‌افزاید که در دوره هخامنشی و اشکانی از مراسم نوروزی آگاهی دقیقی در دست نیست که البته این پندار در مورد مراسم نوروزی در دوره هخامنشی با توجه به وجود سنگ نگاره‌های دیوارهای کاخ شاهان هخامنشی پندار مردودی است.

ولی در دوره شاهی سلسله از مادر ایرانی ۱۹۶ ساله سلوکیان و همچنین سلسله شاهی ۳۷۵ اشکانیان برعکس سلسله پادشاهی ساسانیان هیچگونه آگاهی از مراسم نوروزی گزارش نشده است و اما در عصر ساسانیان بنا به گزارش کتابهای نوروزنامه و المحاسن و الاضداد و گزارش ابوریحان بیرونی وکتاب‌های آثارالباقیه عن قرون الخالیه، معجم البلدان، بلوغ الارب مراسم جشن نوروز اجمالاً بدین ترتیب بود:

جشن فروردگان یا جشن نوروزی که درنخستین روز اولین ماه بهار برگزار می‌شد و روز شادی بزرگان بشمار می‌رفت در بامداد نخستین روز نوروز شاه ساسانی تنپوشی از برد یمانی آراسته به زیور‌های شاهی دربرکرده و به دربار شاهی قدم می‌گذاشت «و موبدان موبد با جامی زرین پر از میو انگشتری و درم ودرهمی و دیناری شاهانه و شمشیر و تیر و کمان و دوات و قلم و اسبی و غلامی خوبروی شاه را به زبان پارسی ستایش می‌نمود».

سپس بنا به گزارش نوروزنامه درحضور بزرگان دولت موبدان موبد خطاب به شاه ساسانی می‌گفت «شا‌ها به جشن فروردین و ماه فروردین آزادی و گزین به روان و دین کیان سروش آورد تورا دانائی و بینائی به کاردانی دیرزی با خوی هژبر و شادباش برتخت زرین انوشه خور (نوش) به جام جمشید به رسم نیاکان در همت بلند و نیکوکاری و ورزش و داد و راستی نگاهدار سرت سبز باد.... اسبت کامکار و بازت گیرا و خجسته بشکار و کارت راست چون تیر کشوری بگیری نو برتخت بادرهم و دینار به پیشگاهت هنری و دانا گرامی و درم خوار سرایت آباد و زندگانیت بسیار و سپس جامی به شاه می‌داد و دینار و درهم در پیش تخت شاهانه می‌نهاد.... در هر نوروز شاه ساسانی شیروپنیر تازه می‌نوشید.

سپس بنا به گزارش کتاب المحاسن والاضداد به روایت جاحظ بصری «چون نوروز به شنبه می‌افتاد پادشاه می‌فرمود که از رئیس یهودیان چهارهزار درهم بستانند وکسی سبب این کار را نمی‌دانست جز اینکه این رسم بین ملوک جاری شده مانند «گزیت» گردیده بود در صحن دارالملک دوازده ستون از خشت خام بر پا می شد که بر ستونی گندم و بر ستونی جو و بر ستونی برنج، بر ستونی باقلا، بر ستونی کاجیله، بر ستونی ذرت، بر ستونی لوبیا، بر ستونی نخود، بر ستونی کنجد، بر ستونی ماش می‌کاشتند و این‌ها را نمی‌چیدند مگر به غنا و ترنم و لهو. در ششمین روز نوروز این حبوب را می‌کندند، به میمنت در مجلس می‌پراکندند.... و شاهنشاه به نظر کردن به دانه‌های جو به ویژه تبرک می‌جست.»

بنا به گزارش ابوریحان بیرونی در کتاب آثار الباقیه عن القرون الخالیه آئین پادشاهان در بار عام شاهانه پنج روز اول فروردین بدین ترتیب بود:

روز نخست نوروز آگاهی دادن به مردم برای احسان به آنان، روز دوم بارعام دهگانان و مغان– مردمی که از حیث طبقه بالاتراز طبقه عامه مردم بودند- روزسوم بارعام ویژه موبدان بزرگ و اسواران، روز چهارم بارعام افراد خاندان و نزدیکان و خواص خود، روز پنجم بار عام برای فرزندان و خویشان و دادن انعام (عیدی) به هریک از آنان درخور رتبت و مقام آن، روز ششم بار عام در مقام رسیدگی به حقوق مردم و پس ازآن مراسم نوروز به شخص شاه ویژگی داشت و دراین روز دیگر هیچ کس جز ندیمان و اهل انس و شایستگان خلوت به نزد او راهی نداشتند. همچنین در ایام نوروز خنیاگران خاص به هنرنمایی در خدمت شاه می‌پرداختند. در بامداد نوروز مردم به یکدیگر آب می‌پاشیدند و شکر پیشکش می‌دادند. در روزگار ساسانیان بنا به گزارش صاحب کتاب التّاج مالیات های کشوردر نوروز تنظیم و ارائه می‌شد و همچنین درشب نوروز آتش برمی افروختند و این رسم تا زمان عباسیان در سرزمین میان رودان نیز ادامه یافت.

جشن نوروزی در دوران خلفای راشدین و اموی

خلفاء (راشدین) به آئین نوروزی اعتنایی نداشتند، ولی بعد‌ها خلفای اموی برای افزودن درآمد خود (پذیرش) پیشکش‌های نوروزی را از نو معمول داشتند.

بنی امیه هدیه در عید نوروز را بر مردم ایران تحمیل می‌کردند که در زمان (خلافت) معاویه مقدار آن به پنج تا ده میلیون درهم بالغ می‌شد و امیران ایشان برای جلب منافع خود مردم را به اعطای تحف دعوت می‌کردند.

نخستین کسی که در اسلام هدایای نوروزی را به جشن مهرگان رواج داد حجاج بن یوسف (ثقفی) بود.

اندکی بعد، این رسم نیز از طرف عمربن عبدالعزیز (خلیفه از خاندان بنی امیه) به عنوان گران آمدن اهداء نجف برمردم منسوخ گردید، ولی در تمام این مدت ایرانیان مراسم جشن نوروز را بر پا می داشتند. درنتیجه ظهور ابو مسلم خراسانی و روی کار آمدن خلافت عباسی و نفوذ برمکیان ودیگر وزراء ایرانی به تشکیل سلسله‌های طاهریان و صفاریان جشنهای ایرانی (ازجمله) آئین باستانی نوروز دوباره رونق یافتند.

شاعران درباره بزرگان و دولتمردان به سرودن قصاید می‌پرداختند و نویسندگان ماننده حمزه اصفهانی «مولف اشعار السائره فی النبروز والمهرجان» آن‌ها را مدوّن ساختند. آثار و قرائنی در دست است که پس از اسلام همواره جشن نوروز برپا می شد و مراسم آن با تصرفاتی و تغییراتی از عهدی به عهدی دیگر منتقل گردیده است تا زمان حاضر.

ب) نوروز باستانی از دیدگاه اساطیری:

در متون مذهبی آئین مزدیسنایی از جمله در متن گاثا‌ها باستانی‌ترین سرود زردشت و در بعض دیگر از متون مزدیسنایی و درکتاب مذهبی هندیان برادران آریایی ما ایرانیان یعنی کتاب ودا و همچنین در کتاب تواریخ نوشته پدر تاریخ هردوت که این مورخ بزرگ حتی دربرخی موارد ازجزئیات عادات وسنت‌ها و زندگی روزانه ملل نامور دنیای باستان و عادات و اخلاق و سنتهای آنان درکنار تاریخ و سرگذشت آن ملل به تهیه گزارش پرداخته، از وجود جشن باستانی نوروز سومری حتی به اشاره نامی دیده نمی‌شود.

در تنها اثر کهن مزدیسنایی پیش از اسلام جز در کتاب بُندهِشن و همچنین در کتاب خواتای نامگ (خدای نامه) اثر ازمیان رفته اواخر پادشاهی دوران ساسانیان از نوروز باستانی نامی دیده نمی‌شود و استاد توس فردوسی هم ازدیدگاه بازگوکردن داستانهای اساطیری تاریخ ایران باستان که ازدیدگاه پژوهشگرانه من اکثر داستان های اساطیری خواتای نامگ و سروده‌های استادتوس با واقعیت های تاریخی درخورانطباق است ما ملت ایران نسل بعد از نسل هم از دیدگاه حفظ واژه‌های اصیل پارسی و همچنین از دیدگاه حفظ سنتهای اصیل ایرانی باید از استاد توس جاودانه سپاسگزار باشیم که این شاعر بزرگ ملی ایران با خلق سروده جاودانه شاهنامه برای حفظ میراث فرهنگی وتاریخی ما درعین ناسپاسی دولتمردان روزگار خود در ‌‌نهایت تنگدستی مالی با مناعت بی‌نظیر بزرگوارانه خود ‌‌نهایت کوشش را مبذول داشت.

استاد توس در رابطه با نوروز اساطیری و بیان منشاء تاریخی شاهنامه فردوسی می‌سراید:

چنیــن گفــــت گوینــــده پهلــوی شگفت آیدت کایــن سخـــن بشنوی

چو طبعی نداری چـــو آب روان مبـــر دســت زی نامـــه خســروان

بخوانـــد آن بت مهـــربان داستان ز دفتـــــر نـــوشـــته گـه بـاستــان

یکــــی مــرد بُد نامش آزادســرو کـه با احمــد سهـــل بودی به مــرو

دلـــی پیــر و بخت جـوان داشتی کجـــا نــامــه خســــروان داشتـــی

مـــرا گفـت نیک آمد این رای تو بــه نیـــکی گرایـــد مگــر پای تــو

نوشتــه مـــن ایــــن نــامه پهلــوی بــه پیــش تــو آرم مگــــر بغـنـوی

یکــــی نـــامه دیدم پــراز داستان سخــن‌های آن پــرمنش، راستـان

فسانه کهـــــن بود و منثــور بود صنـــایع ز پیـــوند او دور بــود

ستــــاینده شهـــر یــاران بُـــــدی به مـــدح افســر نـامـــداران بُـدی

من ایـن نامه فرخ گرفتــم به فال همــی رنـــج بــردم به بسیــارسال

چـون این نامه افتاد در دست من بـه مـاهی گراییده شد شست من

چــــو این نامه آورد نزدیک من برافروخت اینجان تاریک مـن

سپس استاد توس در مورد آئین جشن نوروزی چنین می‌سراید:

به جمشید بر گوهر افشاندند مر این روز را روز نو خواندند

سر ســال نــــو هرمزفرودین بـــرآسوده از رنــج تن دل ز کین

به نوروز نو شاه گیتی فروز بــرآن تخت بنشست پیروز روز

چنین جشن فرخ ازآنروزگار بمانــده از آن خســروان یـادگار

لازم به توضیح است که جمشید پادشاه پیشدادی‌‌ همان شاهی است که پیش از مهاجرت قوم آریان که آغاز سال های هزاره دوم پ. م به ایران و هند در پایانه هزاره سوم پ. م برقوم آریان و بر آریان ویچو یعنی سرزمین مردم اصیل و آزاده یعنی ایران امروز فرمان می‌راند و در کتاب مذهبی و مزدیسنایی اوستا از این شاه به نام ییمه، جمشید یا جم درخشان و درکتابهای سانسکریت و ودا کتاب مقدس هندیان نیزاز او بنام ییمه نامبرده‌اند و براساس متون نوروز اساطیری جمشید در ششمین روز از نوروز به نام هئوروتات (خرداد) آغاز نوروز بزرگ در سرزمین آذربایجان امروز تاج گذاری کرد.

برای شناخت زمان نوروز اساطیری با توجه دقیق به متن شاهنامه فردوسی و انطباق نامهای شاهان و پهلوانان و شناخت هویت قومی آنان و زیستگاه آنان با نقش آفرینان نوروز تاریخی می‌توانیم لااقل هویت بخشی از نوروز اساطیری را با هویت تاریخی نوروز باستانی منطبق سازیم؛ هرچند تحقیق و پژوهشگری در این رابطه مستلزم صرف زمان بسیار و نگارش کتاب قطوری است.

ولی بی‌مناسبت نمی‌دانم به کوتاه سخن از دیدگاه نگارنده این رساله یادآورشوم که کیومرس یا کوی+مارت نخستین پادشاه پیشدادی یا پردات که بمعنای پادشاه مارد است، بنیانگزار حکومت پادشاهی اساطیری پیشدادیان با آغاز حکومت تاریخی پادشاهی ماردان در سال های پایانی هزاره دوم پ. م همزمان بنظر می‌رسد و فریدون فرزند آبتین نیز درزمره شاهان پیشدادی یا شاهان پردات خوانده شده و ضحاک اساطیری یا استیاگ تاریخی پدربزرگ مادری کوروش بزرگ قاتل آبتین پدر فریدون شاه خوانده شده که درمتون مزدیسنایی وی را پادشاه وَرَن یا گیلان خوانده‌اند؛ بویژه اینکه ازسویی نام شهبانو تهم ورسه ماساگتی هم آورد کوروش بزرگ و قاتل او درآوردگاه از دیدگاه نگارنده این رساله در منطقه کوهستانی سرزمین تالش درسال ۵۲۹ پ. م با نام تهم ورسه پادشاه پیشدادی دارای یگانگی وحدت کلمه می‌باشد، و همچنین نام سلسله شاهان پیشدادیان یا به قول متون مذهبی مزدیسنایی شاهان پردات با نام نخستین پادشاهان سومری به نام های اورکاگینا شولژی و بیلالاما و لیپیت ایشتار و اورنمّوکه بقول ساموئل کریمر نخستین قانونگزاران مدون روی زمین خوانده شده‌اند دارای یگانگی و وحدت کلمه است.

و ازدیدگاه من حتی بدبین‌ترین پژوهشگران نمی‌توانند عدم ارتباط اقوام سومری و ماردان تاریخی را با اقوام اساطیری پیشدادیان مورد انکار قرار دهند؛ بویژه اینکه اقوام سومری و ماردان به ترتیب ساکنان باستانی هزاره‌های پنجم پ. م و دوم پ. م بشمار می‌روند و هنوز واژه مارد در قسمتی از سرزمین های امروز گیلان بنام های چوماردسرا و لیش مارد زماخ و کوما مارداخ و مارچه رود و مارد خال مشاهده می‌شود.

منشاء ‌گزارش فردوسی در مورد جشن نوروزی نیز کتاب خواتای نامگ یا خداینامه اثر عهد ساسانی است و به پندار من گزارش های مری بویس و دهخدا و استاد توس در رابطه با زمان برگزاری جشن نوروزی جملگی مربوط به دوران پس از زمان فتح بابل و پادشاهی کورش بزرگ یعنی از سال ۵۳۷ پ. م است و من می‌پندارم که کورش بزرگ نخستین بار برگزاری جشن نوروزی را در سال ۵۳۷ پ. م درشهر پارس ارکاد ریش یا پاسارکاد نخستین پایتخت شاهان هخامنشی خوانده می‌شود برگزار کرد.

لازم به توضیح است که نوروز اساطیری بنا به گزارش مندرج در خواتای نامگ و سروده‌های استاد توس نوروز باستانی در ششمین روز فروردین یعنی در نوروز بزرگ که روز هئوروتات خوانده می‌شود چنین روزی که روز تاجگذاری جمشید پادشاه پیشدادی بنا به تاریخ اساطیری درمنطقه آذربایجان امروز بود بقول متون مزدیسنایی جمشید (جم+شید) یکی از شاهان سلسله پردات یا پیشدادیان نخستین قانونگزاران قانون مدوّن در جامعه کل بشری بشمار می‌رفت در ایران باستان بنا به گزارش علامه دهخدا پنج روز نخست از آغاز نخستین ماه بهار را نوروز کوچک و روز ششم را روز هئوروتات یا نوروز بزرگ می‌خواندند و ایرانیان باستان روز ششم یعنی نوروز بزرگ را روز تاج گذاری جمشید پادشاه پیشدادی می‌خواندند؛ هرچند شکوه و جلال جشن نوروزی را در کنده کاریهای دیواره‌های تختگاه شاهان هخامنشی در پارسه شهر (تخت جمشید) آشکارا می‌توان دید.

و در این روز خجسته پارسیان و دیگر ایرانیان و ملل تابع دولت هخامنشی پیشکش‌های گونه گون بحضور شاه هخامنشی تقدیم می‌کردند ولی ما از چگونگی برگزاری جشن نوروزی در دوران سلوکیان از مادر ایرانی اشکانیان آگاهی نداریم ولی دور از پندار نیست اگر بگوییم که برگزاری این جشن در دوره پادشاهی اشکانیان که قومی آریائی و از تیره سکایان بودند برگزار می‌شد.

هر چند در دوره ساسانیان برگزاری جشن نوروزی با حضور و میدان داری روحانیان زردشتی در دربار شاهان و بین مردم تشریفاتی چشمگیر داشت ولی مراسم نوروزی غیرمذهبی و ملی نوروزی دوران حضور اسلام در ایران نیز خوشبختانه متروک نشد و تا امروز نیز این جشن باشکوه ادامه دارد.

تهران –اسفند ۱۳۸۹